Dziewiąty krąg - Ostracyzm ustaszy

 

,,Dziewiąty krąg'', to zapomniany klasyk, który niesłusznie został skazany na ,,zapomnienie''. To niecodzienne, niedoceniane dzieło dziejące się wokół chorwackiego obozu koncentracyjnego ustaszy jest przejmującym studium ratowania ukochanej od zagłady. Na początku lat 40. XX wieku, po niemieckiej inwazji na Jugosławię, która staje się ultranacjonalistyczna i pielęgnuje pogardę wobec żydów - przekazuje dramatyczną walkę młodej żydówki o imieniu Ruth (olśniewająca Dusica Zegarac) wobec okupantów, otoczona powszechną zniewagą oraz drapieżnym ostracyzmem społecznym. Jej jedynym ratunkiem jest przyjaźń z pewną chorwacką rodziną - starszego małżeństwa, co aranżuje małżeństwo z ich synem o imieniu Ivo (Boris Dvornik). Pierwsze sceny przekazują wiadomość, że dobrze się dogadują. Łączy ich coś, jakby przyjaźń towarzyska, bo wspólnie spędzają radosny czas przy grze planszowej, a młoda panna zostanie na noc w gościnie, by grać do późnej nocy.

Sielanka niebawem zostanie zmiażdżona, a plakaty obwieszczone o zakazie kolaboracji z żydami sprawia, że Ruth nie czuje się pewnie na otwartej przestrzeni. Prawo ustaszy z ich faszystowskimi uwagami wobec Romów czy Serbów, są jawnie wymierzoną groźbą w środowiska pozapaństwowe. Powszechne ludobójstwo zaczyna przybierać na sile, nawet na uczelniach akademickich domaga się, aby wydalić uczniów, którzy trzymają bliższe stosunki z ,,niewłaściwą'' rasą. Nasilający się terroryzm sprawia, że Ruth zostaje odcięta od świata zewnętrznego, a jej małżeństwo, to przykrywka przed okrutną tyranią i niesprawiedliwością państwa chorwackiego. Ivo nie jest zadowolony, że musi brać udział w nieoficjalnej szopce. Wstydzi się, że wyszedł za mąż przez wymysły ojca, i nie przyznaje się kolegom, że ma piękną, śliczną kobietę w domu, która czeka na niego, jakby stała się opiekuńczą żoną z tradycyjnego domu. Pojawiają się markotne wątpliwości oraz nienawiść do panującej sytuacji - czuje się oszukany, a jego przygody z Magdą (Beba Loncar), rzekomo przyjaciółką, nie są mile widziane przez rodziców, którzy nie życzą sobie skandalu obyczajowego. 

Młodego, niegotowego męża zaczyna przepełniać niepohamowana wściekłość, kipi od złości i nie raz wyładowuje się werbalnie, co myśli o tej rasowej sprzeczce. Jest niezadowolony z fałszywego małżeństwa, i z początku traktuje żonę, jak piąte koło u wozu, bo nie może widywać się z Magdą na własnych warunkach. Później złagodnieje, gdy zda sobie sprawę, że nieświadomie rani niewinną żydówkę, która sama czuje się przymuszona do małżeństwa, tkwiąc bezradnie w pokoju, z którego nie może się wydostać ze względu na ustawy ustaszy. Jest to niewątpliwie dramat pokoleniowy młodych kobiet, które bezczelnie zostały ograbione ze szczęśliwej młodości, przez chore wymysły niezdrowych nazistów. 

Tytułowy dziewiąty krąg, to nazwa obozu, do którego opowieść będzie zmierzać. Wypełniony po brzegi bólem dorastania w chorych czasach obserwujemy losy pary przyrzeczonych z przymusu, i z katolickiego obowiązku. Ivo, na dokładkę, ma na pieńku z pewnym kolegą ze środowiska akademickiego, ponieważ Zvonko działa w tajnej policji z barbarzyńskimi sposobami traktowania żydów, przez co, gdy dowiaduje się, że ma żonę z obcego środowiska, pogrywa sobie z jego ,,zakazanym'' romansem. Początkowa niechęć gwałtownego Ivo do żydówki oraz udawanego małżeństwa zaczyna przeistaczać się w żarliwy koktajl miłosny, gdzie emocje wybuchają na ekranie.

Przede wszystkim film działa jako potajemny romans, gdzie Ruth jest zlęknioną ofiarą systemu w chorwackim, prawicowym państwie. Gniewne sygnały zaczynają ustępować delikatnym ruchom dłoni, zbliżaniem się do warg niechcianej ukochanej. Tłumi emocje, dopóki nie wyzwolą się spod jarzma obrazoburczej polityki ustaszy. Niepodległe państwo chorwackie, to mit, ponieważ służą tyranii oraz propagandzie hitlerowskiej. Nasilony rasizm coraz mocniej dobija się echem - żydówka widziana w towarzystwie młodego mężczyzny jest wyśmiewana oraz cynicznie upokarzana. Gdy ruszą obozy zagłady, prężnie napędzając trybiki totalitaryzmu, wiadomym jest, że sytuacja stanie się niedopuszczalna, a Ruth, przez nieuwagę, zostanie schwytana i wywieziona do ,,więzienia'', okaleczonego drutem kolczastym, z którego nie dostaniesz przepustki na wolność. Milicja Ustaszy non stop patroluje ulice, co powoduje, że czujemy na plecach oddech państwa policyjnego. To niespokojne czasy, które dobrze prezentują wszechobecną nienawiść do obcej rasy. 

Panująca dyktatura doprowadza do wystawienia listy gończej, kiedy Ruth dowiaduje się, że porwali jej ojca załamuje się, i odsłania swoją prawdziwą tożsamość. Zrozpaczony Ivo, który zaczął płonąć z namiętności do ,,zakazanej'' kobiety, z której narodził się ,,zakazany'' owoc miłości próbuje dorwać się do jednego z obozów, aby dowiedzieć się więcej, gdzie mogłaby zaginąć jego ukochana żona (jakby stali się formalnie parą, a nie zaaranżowanym spiskiem przeciwko władzy). To tam, w oko cyklonu, gdzie panuje reżim, zniewalanie oraz siatka drutów kolczastych - dochodzi do prawdziwego poświęcenia młodego bohatera, który chce wyrwać młodą kobietę z rąk bandyckiego kraju. To wstrząsający, poruszający film, o którym nie wiele się mówi, a w dziedzinie ukazywania wojny od strony niczemu niewinnym obywatelom - znakomicie portretuje, jak związki rasowe były postrzegane wrogo czy bez wyczucia. Z zatrutą strzałą mknie po duszach zdeprawowanej Chorwacji, która przyjęła faszystowskie rygory, gdzie drobna, piękna miłość do kobiety ma ustąpić narzuconej polityce z zewnątrz. Snuje się po zakamarkach cichej Chorwacji, gdzie strach wyjść na dworze, aby nie napytać sobie biedy. 

Pod wieloma względami, jest równie przejmujący, jak polska ,,Pasażerka'' (1963), gdzie kobiety były ukrzyżowane za fakt, że pragnęły miłości. Jego cicha, pokorna sceneria z filmów noir dobrze oddaje nastroje niepokojów społecznych. Nacjonalistyczni ustasze okazują się chłodnymi, wrednymi barbarzyńcami, którzy bez skrupułów zdemolują kwitnącą miłość, byle utrzymać stan pełnej kontroli nad czystością rasy. To kolejny ważny głos w kinie, który umyka współczesnej widowni, która przyzwyczaiła się do wojny eskapistycznej czy z fajerwerkami na pokładzie. To przeciwieństwo późniejszych filmów wojennych, jak głośny, bombastyczny ,,Helikopter w ogniu'' (2001) czy kiczowaty ,,Przełęcz ocalonych'' (2016). Cichutko pobrzmiewa - z nieostrożnej niechęci do przedwczesnego małżeństwa, do heroicznego aktu, aby ukrócić niepoważne prześladowania, ratując żydówkę przed śmiercią, gdyż zabijanie uczty miłosnej w imię jakieś chorej idei, to prawdziwa zniewaga przeciwko ludzkości.

 Jugosławia, 1960, 107'

Reż. France Stiglic, Sce. Vladimir Koch, France Stiglic, Zdj. Ivan Marincek, Muz. Branimir Sakac, prod. Jadran Film, wyst.: Dusica Zegarac, Boris Dvornik, Ervina Dragman, Beba Loncar, Vera Misita