Wielkie osobistości: Albert Camus

Albert Camus przyszedł na świat w 1913 roku w Mondavi w Algierii. Oran, znany z Dżumy, jest portem, położonym w północnej Afryce. Choć pisarz większą część swego dorosłego życia spędził we Francji, to ciągle uważał się za dziecko klimatu Morza Śródziemnego, gdzie życie pełne było zmysłowych przyjemności. Pogoda, środowisko, zwyczaje tam panujące miały swoje odbicie w twórczości artysty.

Ojciec Camusa umarł w 1914 roku, walcząc w bitwie nad Marną. Albert mieszkał z głuchą matką, babką, wujem i starszym bratem w jednopokojowym mieszkaniu w Algierze, stolicy Algierii. Tak sam Camus wspominał swój rodzinny dom i dzieciństwo: „Myślę o dziecku, które mieszkało w biednej dzielnicy. Ta dzielnica, ten dom! Było tylko jedno piętro, schody nieoświetlone. Dziś jeszcze, po długich latach, mógłby tam wrócić nocą (…) Jego ciało jest przesycone domem. Jego nogi zachowały dokładną miarę wysokości stopni. Jego ręka – odrazę instynktowną, niezwalczoną nigdy, do poręczy. To przez karaluchy”.



Szybko ujawniły się jego intelektualne możliwości, został stypendystą dobrego liceum, a później studentem Uniwersytetu w Algierze. Studiował literaturę i filozofię. Podczas nauki zaraził się gruźlicą. Choroba nie pozwoliła mu skończyć studiów w terminie i towarzyszyła mu do końca życia. Po zaleczeniu choroby napisał rozprawę pod kierownictwem filozofa Jana Greniera i otrzymał stopień naukowy.

W 1934 roku ożenił się z Simone Hie. Jego małżonka była uzależniona od morfiny. Ich małżeństwo rozpadło się w wyniku częstych zdrad małżonków.

Wiosną 1935 roku wstąpił do Francuskiej Partii Komunistycznej, ale nie popierał doktryny marksistowskiej czy leninowskiej. Rok później przyłączył się do Partii Ludu Algierii, co spowodowało, że został wyrzucony z poprzedniej partii, do której należał.

Współpracował z gazetami i grupami teatralnymi, przez co wyklarowały się jego poglądy. Sporządził wiele notatek, które z czasem przekształcił w nowele i eseje, a te zaś z czasem przyniosły mu światową sławę. Początkowo przyłączył się do amatorskiej trupy teatralnej, by po jakimś czasie założyć swoją. Był aktorem i reżyserem, pracę w teatrze wspominał jako najszczęśliwszy etap swojego życia.

W 1940 roku artysta wyemigrował do Francji, najpierw do Paryża, potem, gdy miasto zostaje zdobyte przez hitlerowców, wyjeżdża do Lyonu. W 1942 roku na dobre zadomawia się w Paryżu. W stolicy Francji poznaje sławnego filozofa Jeana Paulea Sartra – wielkiego egzystencjalistę i zaprzyjaźnia się z nim. Pomimo że panowie ostro się pokłócili i zerwali ze sobą kontakt, do Camusa przylgnęła już łatka egzystencjalisty, przed którą zaciekle się bronił: „Nie, nie jestem egzystencjalistą. Sartre i ja zawsze jesteśmy zdumieni, gdy łączy się ze sobą nasze nazwiska…”. Do jego największych dzieł należą: powieści Obcy, Upadek i Dżuma, esej Mit o Syzyfie oraz dramat Kaligula.

Wszystkie prace Camusa są po części dziełami sztuki, a po części traktatami filozoficznymi. Jego myśl nie zakłada istnienia Boga, ale mimo to jest przepełniona nadzieją. W 1951 roku artysta w wywiadzie powiedział: „Sercem mojej twórczości jest niezwyciężony blask słońca”. Świat stracił jednak swoją słoneczną niewinność dla Camusa z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej. Artysta współpracował z podziemną gazetą "Combat" podczas nazistowskiej okupacji Francji. Badacze wskazują, że właśnie Francja z tamtych lat była pierwowzorem dla Oranu w Dżumie.

W 1957 roku Albert Camus otrzymał literacką Nagrodę Nobla. W ostatnich latach życia, nie porzucając pracy literackiej i publicystycznej, znów zwrócił się ku scenie: reżyserował, opracowywał adaptacje (m.in. Biesów Dostojewskiego), planował założenie własnego teatru. W styczniu 1960 roku zginął w wypadku samochodowym. Dopiero w wydaniu pośmiertnym ukazały się osobiste zapiski Camusa - Notatniki 1935-1959.

Camus jest często wymieniany obok Johna-Paula Sartra, Franza Kafki i Samuela Becketta jako pisarz, który w mistrzowski sposób uchwycił absurdalność życia w ówczesnym świecie. Jego filozofia miała swoje źródło w doświadczeniu cierpienia i absurdu. Pracę w kolektywie uznawał za najlepszy sposób na przezwyciężenie osamotnienia człowieka.

„Nie wierzę, że śmierć to drzwi do innego życia (…)”, mawiał Camus, „(…)dla mnie te drzwi są zamknięte” . Jego śmierć skomentował popularny francuski pisarz Emile Herzog: „W 1960 r. Camus ginie na jednej z dróg Francji – w rezultacie «wystrzału» opony. To krótkie życie było pełne treści. Nie ma w nim skazy. Nie ma kłamstwa. Może wypada tu przypomnieć: «Wybrańcy bogów umierają młodo». Camusowi bogowie niewiele już mieli do ofiarowania. Jego zaślubiny ze śmiercią odbyły się szybko i bezboleśnie.(…) Od Camusa uwięzionego w czasie i w ciele, przejdźmy do Camusa, przynależnego do wieczności”.

Jean Paul Sartre o Albercie Camusie powiedział: „Był on w naszych czasach przedstawicielem długiego szeregu moralistów, których dzieła konstytuują najbardziej oryginalne być może elementy w literaturze francuskiej. Jego niezłomny humanizm, wąski i czysty, surowy i zmysłowy, wydał niepewną walkę zmasowanym i bezkształtnym wydarzeniom naszej epoki”.

Dzieła:


Dwie strony medalu (L'Envers et l'Endroit, 1937) - eseje

Te szkice nazywa wydawca esejami, ale właściwie z braku lepszego nazwania. Silny tu - zwłaszcza w Noces - element poetycki i opisowy. (...) Pojawiają się tematy natury, absurdu, solarnej tragiczności, trwa - głęboko ukryte - pokrewieństwo z antykiem.

Śmierć szczęśliwa, (1936-38)

Pierwszy raz w Polsce pierwszy utwór Camusa! Fikcja literacka, silnie inspirowana wydarzeniami z życia autora, napisana w latach 1934-1936 (kiedyś przypuszczano, że jest szkicem "Obcego"). Powieść daje czytelnikowi rzadką możliwość spojrzenia na warsztat młodego pisarza, a nawet prześledzenia ewolucji artystycznej - jeśli na utwór patrzeć z perspektywy późniejszych dzieł Camusa. Wskazuje ona drogę od młodzieńczej emfatycznej twórczości po "Pierwszego człowieka" - zresztą dzieła także opublikowanego dopiero po śmierci pisarza. Książka-unikat, pierwszy stopień twórczych wtajemniczeń.

Streszczenie utworu:

Śmierć szczęśliwa. Bohater powieści Alberta Camusa Patrice Mersault poszukiwał drogi do szczęścia. Na początku stwierdził, że przeszkadza mu w osiągnięciu tego celu brak pieniędzy. Zmieniło się to, gdy poprzez swoją ukochaną, Martę, poznał bardzo bogatego, niepełnosprawnego mężczyznę. Tenże wyjaśnił Patrice, że szczęście można osiągnąć mając pieniądze i wolny czas. Mimo, że poruszał się na wózku inwalidzkim określał się jako człowieka szczęśliwego, ponieważ rozkoszował się wolnym czasem. Patrice brakowało i tego, ponieważ musiał pracować na swoje utrzymanie. Ten niepełnosprawny mężczyzna zdradził również, że pieniądze wraz z testamentem zostawił w swoim pokoju. Jak również rewolwer przygotowany na wypadek, gdyby kiedyś stwierdził, że jego życie jest tragiczne. Dzień później Patrice zastrzelił go. Podczas ucieczki próbował sobie wytłumaczyć, że tamten mężczyzna i tak nigdy by nie wyzdrowiał. Dla Patrice rozpoczął się teraz beztroski okres. Rozkoszował się nim, podróżował po Europie a po powrocie do Algerii wiódł życie dandysa. Niestety wtedy także zaczęły się jego problemy zdrowotne. Z niewyleczonego przeziębienia rozwinęło się zapalenie opłucnej, co stało się przyczyną jego śmierci. Przy pisaniu ‘Śmierci szczęśliwej’ Camus wykorzystał wiele swoich osobistych doświadczeń. Ubóstwo po studiach, zarwanie z ukochaną, podróże po Europie m.in. Pradze, Wrocławiu i Wiedniu. Te podobieństwa pomiędzy bohaterem powieści a Camusem były przyczyną, by nie zdecydował się na wydrukowanie ‘Śmierci szczęśliwej’. Została ona opublikowana dopiero po jego śmierci.

źródło streszczenia

Gody (Noces, 1938) - eseje

Gody stanowią świadectwo fascynacji sensualizmem i immoralizmem.

Mit Syzyfa (Le Mythe de Sisyphe, 1942) - esej

Mit Syzyfa – dokonuje reinterpretacji sławnego mitu, pokazując Syzyfa nie jako pozbawionego woli człowieka, ale jako bohatera absurdalnego, który dzięki własnej świadomości odkrywa sens swego istnienia i buntuje się przeciw woli bogów, by choć na chwilę wymknąć się im spod kontroli.

Dramat Syzyfa nie polega na wiecznym trwaniu jego mozołu, ale na jego świadomości, na świadomości wiecznej porażki; jego wielkość również - paradoksalnie, chciałoby się rzec - na tej świadomości, które odsłania jego bohaterstwo.

"Nietrudno zrozumieć, że Syzyf jest bohaterem absurdalnym tak przez swoje pasje, jak i udręki. Za pogardę dla bogów, nienawiść śmierci i umiłowanie życia zapłacił niewypowiedzianą męką: całe istnienie skupione w wysiłku, którego nic nie skończy. Oto cena, jaką trzeba zapłacić za miłość tej ziemi. Jeśli ten mit jest tragiczny, to dlatego, że bohater jest świadom. Bo też na czym polegałaby jego kara, jeśli przy każdym kroku podtrzymywałaby go nadzieja zwycięstwa?"

Jak pisze w swoich esejach Thomas Merton – żarliwy interpretator i admirator twórczości Camusa – Człowiek sam, jak Syzyf, musi podjąć swoje absurdalne zadanie – swój głaz, lub jeśli ktoś woli, swój Krzyż. W kontekście współczesności biały Europejczyk, Mulat z Południowej Afryki i czarny Afrykanin muszą razem toczyć kamień Syzyfa, mimo iż ich trud wydaje się daremny.

Obcy (L'Étranger, 1942) - powieść

Obcy – to powieść o człowieku (Mersaultcie) obojętnym wobec rzeczywistości, bólu, cierpienia, ale też przyjemności i rozkoszy życia. Dokonuje on zbrodni kompletnie pozbawionej sensu i zostaje skazany na śmierć, po czym godzi się z wyrokiem, twierdząc, że to, kiedy i jak się umiera, nie ma znaczenia.

Kaligula (Caligula, 1944) - dramat

Dramat Alberta Camusa to przejmujące studium samotności władzy i ludzkiej niemocy. Jego główny bohater, cesarz rzymski Kaligula, czyni zło i sieje wokół siebie spustoszenie w imię wyższych racji i poszukiwania wartości. O ile jednak jego mająca posmak prowokacji demonstracja siły wobec swoich poddanych i ludzi od niego zależnych osiąga zamierzone efekty, o tyle jego bluźnierstwa wobec bogów pozostają bez odpowiedzi - tym samym nie udaje mu się udowodnić ich istnienia. Ostatecznie Kaligula, zastanawiając się, ile zniosą ludzie, zanim zbuntują się i zabiją tyrana, znajduje odpowiedź - jest nią wszak jego śmierć.

Postać Kaliguli oraz Meursaulta, wcześniej wspomnianego bohatera Obcego, ukazują nie tylko konfrontację żelaznej logiki z ludzką zmysłowością i tak łatwo przyjmowanym światem, lecz odsłaniają dalsze źródła samotności człowieka; są istnymi dziełami o trwaniu nade wszystko. Obaj bohaterowie w końcu pragną śmierci, gdyż właśnie ona prowadzi do ich zwycięstwa - pojednania ze światem. Postrzegani jako szaleńcy, wykluczeni ze społeczeństwa czy to z powodu znikomości (Meursault), czy też wielkości (Kaligula) odgrywanej roli porównani zostają do Syzyfa.

Nieporozumienie (Le Malentendu, 1944) - dramat

Dżuma (La Peste, 1947) - powieść, nagroda krytyki 1948

Dżuma – najsłynniejsza powieść pokazująca walkę z zarazą nawiedzającą Oran. Dżuma jest powieścią-parabolą, ponieważ choroba kojarzyć się powinna ze złem, wojną, totalitaryzmem i absurdem.

Dostrzeżono w Obcym jedno z najbardziej niepokojących i dających do myślenia dzieł XX w., ukazujące bunt wobec absurdu świata.

Ujęcie z teatru

Stan oblężenia (L'État de siege, 1948) - dramat

Listy do przyjaciela Niemca (Lettres a un ami allemand, 1945)

Ujęcie z teatru

Sprawiedliwi (Les Justes, 1950) - dramat

W notatkach Alberta Camusa pierwsza wzmianka o planowanym utworze poświęconym eserowcom pojawia się w zapiskach z czerwca 1947. Pisarz wspomina wówczas o utworze poświęconym Iwanowi Kalajewowi obok planowanych dzieł związanych tematycznie z problemem buntu. Camus już wcześniej rozważał jednak problem morderstw dokonywanych z powodów ideologicznych, co uważał za kluczowy problem do rozważenia w kontekście refleksji nad buntem. W tym czasie zaczął bliżej zapoznawać się z historią rosyjskich radykalnych ruchów lewicowych. Materiał uzyskany w ten sposób wykorzystał nie tylko przy pracy nad Sprawiedliwymi, ale i w eseju Człowiek zbuntowany, który powstawał równolegle z dramatem. W lipcu 1947 Camus miał już sprecyzowany projektu utworu. Oprócz wątku rewolucyjnego postanowił wówczas uwzględnić w dramacie bardziej rozbudowany motyw miłości. Postać terrorystki zakochanej w swoim towarzyszu i zadającej sobie pytania o prawo i zdolność działacza politycznego do takich uczuć miała wnosić dodatkowy kontrast pomiędzy miłością do drugiego człowieka a abstrakcyjną miłością wobec całej ludzkości. Camus pragnął również ukazać różne postawy wśród terrorystów: od fanatycznego, działającego na zasadzie "cel uświęca środki" Stiepana, poprzez romantycznego Kalajewa, aż po Dorę, której nie są obce wahania w kwestii taktyki organizacji. Inspiracją dla niego były tutaj postacie historycznych działaczek Narodnej Woli: Zofii Perowskiej, Wiery Figner, Wiery Zasulicz, o których zbierał wszystkie możliwe dane.
Po zgromadzeniu materiału historycznego Camus szybko ukończył dramat w znanej współcześnie postaci. Jedynie akt IV, zwłaszcza scena odwiedzin wielkiej księżnej w celi Kalajewa, ulegał znacznym modyfikacjom. Pisarz dokonał również drobnych poprawek stylistycznych, zwłaszcza w wypowiedziach Dory i Kalajewa, by bez wątpliwości oddać charakter łączących ich uczuć.

Człowiek zbuntowany (L'Homme révolté, 1951) - esej


Człowiek zbuntowany – to zbiór esejów, w których Camus demaskuje stalinizm i ujawnia fakty związane ze zbrodniami komunistycznymi w ZSRR. Sprawiedliwi Okoliczności powstania utworu.

Pisarz z całą mocą, choć nie wprost, ukazuje promień nadziei w bezsensownym, okrutnym świecie: jest nią godność, czy raczej poszukiwanie godności. W zasięgu możliwości człowieka leży bowiem - według Camusa - tylko jedna odmiana buntu: bunt metafizyczny, w którym jednostka powstaje przeciwko własnej kondycji.

Lato (L'Été, 1954) - nowele

Upadek (La Chute, 1956) - powieść

Amsterdamska spelunka, której szyld o egzotycznej nazwie "Mexico City" wabi w portowej mgle... Jean-Baptiste Clamence przychodzi tu co wieczór rozgrzać się kieliszkiem jałowcówki i załatwić swoje podejrzane interesy. Ten dziwny wygnaniec, pokątny adwokat, służący radą sutenerom i prostytutkom, był niegdyś wielką figurą paryskiej palestry, cieszył się powszechnym szacunkiem, miał wielkie powodzenie u kobiet. Czuł się szlachetny i niejako skazany na sukces, aż do dnia, kiedy na moście na Sekwanie wydarzyło się coś, co sprawiło, że ujrzał swoje dotychczasowe życie w zupełnie innym świetle. Teraz już wie, że jest winny i że nie ma dla niego przebaczenia...

W „Upadku” Camus przedstawił bardziej pesymistyczną wizję rzeczywistości- absurdowi i krzywdzie człowiek może przeciwstawić tylko świadomość dziejącego się zła.

Wygnanie i królestwo (L'Exil et le royaume, 1957) - nowele

Albert Camus w Wygnaniu i królestwie – zbiorze sześciu opowiadań powstałych w 1957 roku – dotyka problemu kondycji ludzkiej widzianej z perspektywy samotności psychicznej, społecznej i egzystencjalnej. W kilku spośród nich autor wyrusza w podróż wiążącą się z odkrywaniem egzotyki miejsc, jak i niezwykłych krain ludzkich myśli i wierzeń. Bohaterowie opowiadań obdarzeni są szczególnym darem budzenia się i klarowania samoświadomości.

Artysta i jego epoka (L'Artiste et son temps, 1958) - esej



Utwory poza listą:

Dzienniki z podróży zawierają zapiski A. Camusa z jego podróży do Ameryki Północnej w 1946 roku i Ameryki Południowej w roku 1949. Jak pisze Roger Quilliot, wyprawa do USA wywołała u Camusa „coś w rodzaju lęku, zarazem pełnego podziwu i dezaprobaty dla tego Nowego Świata, przekraczającego miarę zarówno w drapaczach chmur, jak i w swoich rozmiarach”. Natomiast w Ameryce Południowej Camusa uderza „bogactwo przeciwstawione skrajnej biedzie, wyrafinowana kultura i barbarzyństwo, i to czasem u tych samych osób. Camus odkrywa, nie bez zażenowania, to, co dopiero zaczynano nazywać Trzecim Światem”.

Ta niewielka książeczka stanowi wybór myśli Alberta Camusa, głównie jego esejów, myśli na temat życia i śmierci, buntu i rewolucji, miłości i wolności, religii i sztuki.

Podsumowanie:

Tematem w twórczości Camusa jest osamotnienie człowieka wobec jego otoczenia, niemożność zrozumienia jego zamierzeń i intencji, niesłuszna ich interpretacja, nadintepretacja nieraz; w efekcie ucieczka od człowieczeństwa - a to przecież jest dla Camusa dżumą.

Bunt ludzki w swoich formach wysokich i tragicznych jest może nie tylko ciągłym protestem przeciw śmierci, szaleńczym oskarżeniem losu, który określa powszechna kara śmierci.

Sprzeciw wobec śmierci, pragnienie trwania i jasności są motorami tych wszystkich szaleństw, wzniosłych albo dziecinnych. Czy byłoby to tylko tchórzliwe i egoistyczne odmówienie zgody na własną śmierć? Nie, ponieważ wielu zbuntowanych zapłaciło, co trzeba było zapłacić, by móc znaleźć się na wysokości swoich wymagań. Zbuntowany nie domaga się życia, ale racji życia. Odrzuca logiczność śmierci. Jeśli nic nie trwa, jeśli nie ma żadnych usprawiedliwień, śmierć pozbawiona jest sensu. Walcząc ze śmiercią, znaczy więc domagać się sensu życia, walczyć o regułę i jedność.