Wielkie osobistości: Nikos Kazantzakis

Nikos Kazantzakis urodził się w 30 lutego 1883 roku (ta nietypowa data jest spowodowana przejściem Grecji w 1923 z kalendarza gregoriańskiego na juliański) w Iraklionie na Krecie. Wtedy jeszcze Iraklion znajdował się we władaniu Turcji i nosił nazwę Megalokastro. Ojcem Nikosa był Michael Kazantzakis, rolnik i sprzedawca płodów rolnych a matką Maria z domu Christodoulzki. Kazantzakis wychowywał się na wsi wśród chłopów, poznał ich dialekt i zwyczaje co zaowocuje w jego późniejszej twórczości. Uczęszczał do Franciszkańskiej szkoły Świętego Krzyża na Naksos a w latach 1899 -1902 do Iraklijskiego Gimnazjum.

W latach 1903-1906 Kazantzakis studiuje prawo na Uniwersytecie w Atenach uzyskując w 1906 roku tytuł doktora praw. W latach 1907 -1909 studiuje filozofię w paryskiej College de France pod kierunkiem znanego filozofa Henri Bergsona. Jego pierwsza powieść "OPHIS KAI KRINO", (Wąż i Lily) ukazuje się jeszcze w 1906 w Atenach. W tym samym roku publikuje swoją pierwszą próbę dramatyczną "XEMERONEI". W czasie wojen bałkańskich walczy jako ochotnik w armii greckiej.



W 1914 spotyka Angelosa Sikelianosa, z którym odbywa fascynującą podróż po Grecji odwiedzając m.in. górę Athos. Zamiłowanie do podróży zaszczepione wówczas będzie miało wielki wpływ na życie pisarza. W 1918 roku odbywa jeszcze podróże do Rosji i Szwajcarii. W 1919 roku Kazantzakis wstępuje do służby publicznej - w Ministerstwie Opieki Społecznej. W latach 1919 - 1921 nadzoruje repatriację ponad 150 tys. Greków z rejonu gór Kaukazu. W latach 1922 - 1924 mieszka w Berlinie i Wiedniu a 1924 wraca do Grecji i osiedla się na Krecie.

Niespokojny duch obieżyświata szybko daje znać o sobie. W latach 1925 - 1929 odbywa szereg podróży do Hiszpanii, Egiptu (Synaj), Chin, Japonii, Rosji, Anglii i wielu innych miejsc Europy i Azji. Doświadczenia z tych i późniejszych ekspedycji zebrane zostały w kilkutomowych "Podróżach". W 1927 autor publikuje książkę "ASKITIKI", swoje główne dzieło filozoficzne oparte na ideałach filozofii Bergsona. W latach 1932 - 1933 Nikos odbywa kolejne podróże do Hiszpanii a w 1935 do Japonii i Chin. W 1936 zostaje korespondentem wojennym w Hiszpanii dla gazety "Kathimerini".

W latach 1910 - 1939 Kazantzakis napisał także wiele dramatów historycznych i monumentalne dzieł poetyckie "ODISSIA" (Odyseja: Współczesna wersja), 33 333 wierszy pisanych antycznym piętnasto-zgłoskowym jambem, opublikowane (po siedmiu przeróbkach!) w 1938 roku. W 1940 British Council zaprasza go do Anglii gdzie spędza pierwsze miesiące wojny. W 1940 wraca do Grecji i osiedla się na wyspie Egina. Mieszka tam do końca wojny pełniąc po jej zakończeniu służbę publiczną.

Powieści Kazantzakisa są głęboko nasyconą filozofią w całej twórczości artysty.

W latach 1947 - 48 pracuje dla UNESCO a w 1948 przenosi się do Antibes w południowej Francji. We Francji dużo pisze, publikuje i tłumaczy. Publikuje zarówno w języku francuskim jak i nowogreckim. Żywo interesuje się przekładami swoich książek na inne języki. W 1955 wydaje kontrowersyjną powieść "O TELEUTAIOS PEIRASMOS" (Ostanie Kuszenie Chrystusa), za którą zostaje przez Grecki Kościół Prawosławny ekskomunikowany! W 1957 roku odbywa kolejną podróż do Chin gdzie zapada na białaczkę. Powraca do Kopenhagi walcząc ze śmiertelną chorobą. Umiera 26 października 1957 w szpitalu w klinice uniwersyteckiej we Freiburgu. Ciało Nikosa Kazantzakisa spalone zostało i spoczęło w grobie na szczycie weneckiego fortu Martinego w Iraklionie. Na krzyżu zwieńczający grób wykonany jako spękana płyta granitu (nagrobek powstał w latach 60-ch) widnieje napis:

Nie oczekuję niczego.
Nie obawiam się niczego.
Jestem wolny!



Dzieła:

Grek Zorba, 1946, powieść. (Wyd. pol. 1971, tł. z greckiego Nikos Chadzinikolau, ekranizacja w 1964 - Grek Zorba reż. Michael Cacoyannis)

Nikos opisuje losy Greka o imieniu Alexis Zorbas. Pierwsze wydanie miało miejsce w 1946, natomiast pierwsze polskie wydanie w 1971. Na podstawie powieści powstał musical, balet, a w 1964 film w reżyserii Michaela Cacoyannisa z Anthonym Quinnem w roli głównej.

Książka opisuję losy znajomości młodego człowieka, który wydzierżawia kopalnię na Krecie i spotkanego przypadkiem w tawernie greckiego portu Pireus, niemłodego już mężczyzny o bujnej przeszłości. Aleksy Zorba (Alexis Zorbas) zostaje zatrudniony przez narratora powieści jako nadzorca jego kopalni i razem wyruszają na Kretę. W ten sposób rozpoczyna się wielka przygoda obu ludzi, a kolejne rozdziały książki ukazują nam cechy bałkańskiej mentalności, niezatapialnego optymizmu i radości życia. Książka przedstawia kulturę i zachowanie mieszkańców Bałkanów, których prezentuje jako ludzi impulsywnych, ale również ciepłych, kochających muzykę, taniec, śpiew, dobrą zabawę, piękno natury, radość życia, dobrą kuchnię i miłość. Grecja na stronach książki jest przedstawiona jako cudowna, ciepła i słoneczna kraina. W powieści często pojawiają się bałkańskie przysłowia i mądrości ludowe, które Zorba przytacza niemal w każdej sytuacji. Jego filozofię życiową można sprowadzić do hasła: "Ciesz się z każdej chwili, bo życie jest tylko jedno".

W powieści można wyróżnić wiele wątków i warstw narracji:

1. historii nieudanych przedsięwzięć gospodarczych narratora: eksploatacji kopalni węgla brunatnego, próby zbudowania kolejki linowej do transportu ściętych pni drzew z wydzierżawionego od klasztoru lasu,

2. historii życia Aleksisa Zorby i jego transformacji duchowej, przewijająca się przez całą książkę w postaci wspomnień i opisu bieżących wydarzeń,

3. traktatu filozoficzny będący zapisem refleksji narratora powieści nad filozofią Buddy i przede wszystkim konfrontacją z filozofią życia Zorby,

4. rozważań o śmierci i przemijaniu, towarzyszących dramatycznym wydarzeniom opisanym w powieści: śmierci mnicha Gabriela, starej kokoty Hortensji ("Bubuliny"), Wdowy, mnicha Zachariasza, Stavridakisa (przyjaciela narratora), Zorby,

5. przyjaźni narratora ze Stavridakisem.

Akcja powieści toczy się po zakończeniu I Wojny Światowej, około roku 1923, o czym możemy wnioskować z opisu działań repatriacyjnych prowadzonych w Turcji (Kars) przez przyjaciela narratora Stavridakisa (prawdopodobnie na mocy traktatu o wymianie ludności pomiędzy Turcją a Grecją podpisanego 30 stycznia 1923 r. w Lozannie).

# Ostatnie kuszenie Chrystusa, 1951 , powieść. (Wyd. pol. 1992 tł. z angielskiego Jan Wolff, ekranizacja 1988 – Martin Scorsese)

Książka opowiada o życiu Jezusa z jego perspektywy i skupia się na tym, iż mimo że był on wolny od grzechu, to jednocześnie musiał walczyć z pokusami, strachem, depresją, zwątpieniem, niechęcią i pożądaniem.

# Chrystus ukrzyżowany po raz wtóry, 1954, powieść. (Wyd. pol 1958, tł. z francuskiego Jadwiga Dackiewicz)

Opis szczególnej, religijnej obrzędowości europejskiej związanej z symboliką krzyża i umierającego Boga-Człowieka na podstawie odtwarzanego w najdrobniejszych szczegółach rytuału Męki Pańskiej w jednej z górskich greckich wiosek. Książka w znakomitym tłumaczeniu Jadwigi Dacewicz nagrodzonej przez Pen-Club za przekłady z literatury pięknej.

# Biedaczyna z Asyżu, 1956, powieść. (Wyd. pol. 1962)

Książka jest fikcyjnym życiorysem Franciszka, ubogaconym o osobiste interpretacje autora, ale pełnym zaskakującej świeżości poetyckiej. Siła wyrazu w tej powieści jest tak duża, że skandalizuje, porywa, zmusza do refleksji i nie pozostawia czytelnika obojętnym. Aby zrozumieć co prezentuje Franciszek dla Kazantzakisa tłumaczymy fragment wstępu do książki Jörgensena, gdzie opowiada o swoim spotkaniu z nieznanym mu duńskim pisarzem.

Przedstawiając się powiedziałem: - Jestem z Grecji i przyjechałem do Asyża, bo kocham Franciszka.

- Ja pochodzę z drugiego końca Europy, odpowiada nieznajomy, z Danii. Również kocham świętego Franciszka i przybyłem tu by go czcić. Dlaczego Pan kocha Franciszka ?

- Z dwóch powodów, odpowiedziałem. Po pierwsze ponieważ był poetą, największym poetą wczesnego Renesansu. On pochylał się i słuchał wnętrzem rzeczy najpokorniejszej i nieznaczącej, czegoś nieśmiertelnego, ukrytego: melodii. Ma rzeczywiście rację jego biograf Tomasz z Celano, gdy mówi: „Jeszcze tylko ściana ciała oddziela go od widzenia Boga.” (1 Cel 13) Dlatego potrafił słuchać tej melodii za tą przesłoną ciała. Tą melodię nazywał Bogiem, ja do teraz nazywam ją poezją.”

We wstępie do książki „Boży Biedaczyna” Kazantzakis pisał: „Miłość, cześć, podziw dla tego bohatera są uczuciami, które dominowały we mnie gdy pisałem tę legendę, bardziej prawdziwą niż sama prawda: często łzy zraszały rękopis i często ręka, co nosiła znamiona rany, która ciągle się odnawia i wiecznie jest zadawana, poruszała się przede mną w powietrzu. Gdy pisałem, odczuwałem zewsząd, wokół mnie, jego nieprzerywalną obecność. Dlatego dla mnie św. Franciszek uosabia prototyp człowieka gorliwego, który w ciągłej i twardej walce, potrafił zrealizować najwyższy obowiązek narzucający się człowiekowi, i który jest ponad samą prawdą etyki i piękna: przekształcić w ducha materię, którą Bóg mu zawierzył.”

# Kapetan Michał, 1960, powieść. (wyd. pol. 1960, tł. z francuskiego Katarzyna Witwicka)

Książka zajmuje się buntem Kreteńczyków przeciwko Imperium Osmańskiego w 1889 roku.

# Sztuka ascezy: zbawcy Boga , 1945, szkic literacki o tematyce mistyczno - filozoficznej. (Wyd. pol. 1993, tł. z greckiego Ewa T. Szyler)